Afyonkarahisar il merkezi, 1010 metre yükseklikte, koyu renkli volkanik kayalardan oluşan dik bir tepenin eteğinde, üzerinde bir kale ile birlikte inşa edilmiştir.
Karahisar / KarahisariSahib ismi, şehrin merkezinde yükselen kayanın ve onun üzerindeki kalenin renginden gelmektedir. Sahib, Anadolu Selçuklu hanedanının son dönemlerinde yaşamış ve Moğol istilası sırasında buraya sığınmış olan Sahib Ata Fahreddin Ali Bey'in adıyla ilgilidir. Bazı Osmanlı kaynakları şehirden Sâhib'in Karahisarı olarak bahsederken, C. Zeno Saibcarascar olarak verir. Sonradan meşhur olan Afyon ismi, bölgede haşhaş yetiştirilmesinden kaynaklanmaktadır. Seyyah Tavernier Afyom Carassar, diğer Avrupalı seyyahlar ise Afyoun der.
Bölgenin antik çağlarda yerleşim yeri olup olmadığı kesin değildir. Bizans döneminde adı geçen Akroinon kalesinin burada bulunduğu düşünülmektedir. Bizans döneminde bu kale Müslüman Arap ve Türk akınlarının hedefi olmuştur. Seyyid Battar Gazi'nin bu kale önünde şehit düştüğü rivayet edilmektedir. Kasabanın yakınındaki Altugöz Köprüsü üzerinde bulunan bir kitabeye göre, bölge 13. yüzyılın başlarında, muhtemelen 1210 yılından önce Türk birlikleri tarafından işgal edilmiştir. Bir süre Sâhiboğulları yönetiminde kalan şehir, 1341'den sonra Germiyanoğulları'nın hâkimiyetine girmiştir. Germiyanoğlu Hızır, Mevleviliğin bölgede yerleşmesinde önemli rol oynamıştır. Yakub Bey döneminde bölge Yıldırım Bayezid tarafından Osmanlı İmparatorluğu'na bağlanmıştır. Ankara Savaşı'ndan sonra Timur'un ordusu tarafından tahrip edilen şehir tekrar Yakub Bey'in eline geçmiş ve 1428 yılına kadar onun yönetiminde kalmıştır. 1428 yılında Yakub Bey'in ölümü üzerine vasiyetine uygun olarak Osmanlı yönetimine geçmiştir. Osmanlı hâkimiyetinin ilk yıllarında Karaman Beyliği'nin sınırları içinde yer alan şehir önemini korumuştur. Fatih Sultan Mehmet'in Karaman seferi sırasında, stratejik özellikleri nedeniyle askeri operasyonlar için ana üslerden biri haline gelmiş ve Şehzade Mustafa savaş sırasında bir süre burada kalmıştır. Şehir ayrıca Hersekzade Ahmed Paşa'nın Memluk hanedanına karşı savaşı sırasında merkezi bir üs haline gelmiş ve 17. yüzyıldan itibaren çeşitli Celal ayaklanmaları da şehri etkilemiştir. Celali Kalayazık'ın kardeşi Deri Hasan Kütahya'yı ele geçiremeyince 1602'de kışlamak için şehre geldi; 1604'te Tavir Halil Borvadin'i yaktı; 1631'de Baba Emel adlı bir eşkıya tarafından yağmalandı; 1648'de Şehir, Haydarol Mehmed adlı bir eşkıya tarafından saldırıya uğramıştır. Özellikle bu son baskın şehir sakinleri arasında büyük bir korkuya neden olmuş ve 1658 yılında Abaza Hasan tarafından yenilgiye uğratılan Murtaza Paşa, Köprülü Mehmet Paşa'nın yardımını beklemek üzere buraya çekilmiştir. Bundan sonra Afyon'da birkaç olay meydana geldi, ancak diğerleri kadar büyük bir etki yaratmadılar: 1833'te Afyon geçici olarak Mısırlı İbrahim Paşa'nın eline geçti ve Kurtuluş Savaşı sırasında bir yıl boyunca Yunan işgali altında kaldı. Kurtuluş Savaşı sırasında Afyon en önemli Türk askeri karakoluydu. Atatürk'ün bizzat yönettiği büyük bir taarruzun ardından Yunan ordusu yenilgiye uğratılmış ve Afyon 27 Ağustos 1922'de kurtarılmıştır. Bu gün Afyon'un Kurtuluş Günü olarak kutlanmaktadır.
Afyon, Osmanlı idari yapısında Anadolu eyaletinin sancak merkeziydi. Bu sancak 'Karahisar Sahib' olarak bilinirdi ve 16. yüzyıl Tahrir defterine göre sekiz nahiyesi vardı. Bunlar Kulhisar, Ur Sinkanl, Kiçi Sinkanl, Sandukul, Çel, Şuft, Borvadin ve Barsanl idi. Evliya Çelebi'ye göre bu sayı 17. yüzyılda dokuzdu. Muhtemelen 19. yüzyıla kadar statüsünü koruyan Sancak, 1839 yılında Hüdavendigar adı altında örgütlenen vilayetler arasında sayılmıştır. Daha önce merkezden atanan Sancak Beyi tarafından yönetilen sancak, 1839'da vilayet ve 1867'de Mutasarrıflık olarak idari teşkilat statüsünü korumuştur. Daha sonra vilayet olmuştur (1922).
Afyonkarahisar, Osmanlı döneminde nüfus, fiziki yapı ve ekonomik açıdan önemli gelişmeler yaşamıştır. Bu dönemde şehir, ovaya doğru müstahkem bir şehir olarak gelişmeye başlamıştır. Evliya Çelebi'ye göre, 2. Selim döneminde restore edilen kale, bir Selçuklu mescidinin kalıntılarını içeriyordu. Kalede yaklaşık 200 muhafız ve siyasi mahkûmlar için bir hapishane vardı. Yerleşim 12. yüzyılın ortalarına kadar kale içinde kaldı, ancak 13. yüzyılda kalenin dışına güneybatı eteklerine yayıldı; 15. ve 16. yüzyıllarda kalenin güneyinde ve doğusunda yeni yerleşim yerleri oluşturuldu ve şehir gelişti; 16. yüzyılda yaklaşık 35 yerleşim yeri vardı. En kalabalıkları Kasmu Paşa, İmaret i Ahmed Paşa, Akmeşid, Taq Ahmed, Kami i Kebir (Urkami), Arduti, Bakhshi, Arab, Faki Paşa, Efeshik, Brumal ve Shefrecustu idi. 16. yüzyılın sonunda, iki Hıristiyan ve bir Yahudi mahallesi; 1529'da 300'ü Hıristiyan ve 70'i Yahudi olmak üzere 8500 nüfus (BA, TD, nr. 147, s.) 1572'de 8700'ü Müslüman ve 500'ü Hıristiyan olmak üzere 9400 nüfus, 200 Yahudi (TK, TD, nr. 154, vr. 1a-10b). Evliya Çelebi'ye göre 42 mahallesi ve 20.000 nüfusu olan şehrin 18. yüzyılda pek değişmeyen nüfusu 1890'da 17.436 iken 1902'de 33.000'e yükselmiştir. Nüfustaki bu artış demiryollarının açılması ve yurtdışından gelen göçlerden kaynaklanmıştır.
Osmanlı döneminde tarım ve küçük ölçekli el sanatları şehrin temel dayanak noktasıydı: 16. yüzyılın sonunda Afyon'da iki uyku evi, beş han, 800'e yakın dükkân, boyahane ve mum fabrikası vardı (TK, TD, nr. 575, vr. 6b vd.). Evliya Çelebi'ye göre, 17. yüzyılın ortalarında şehirde 19 han ve 2.048 dükkân vardı ve özellikle deri işlemeciliği oldukça gelişmişti. Ayrıca yaklaşık 100 yağ değirmeni vardı ve 1175 (1761) tarihli bir kayda göre, şehirdeki tüccarlar arasında demirciler, gümüşçüler, kumaş tüccarları, muthaflar, terziler, saraçlar, boyacılar, halıcılar, ayakkabıcılar, kuyumcular, demirciler, fırıncılar, kalaycılar, debbağlar, berberler, kasaplar, koşumcular, sandıkçılar ve keçeciler bulunuyordu. Şehirde her türlü malın satıldığı ve nispeten aktif bir ticaretin gerçekleştiği dört pazar vardı. Afyon'un önemli bir ulaşım merkezi olması ve İç Anadolu'yu Ege Denizi ve Marmara kıyılarına bağlayan yolların kavşağında yer alması da ticaretin gelişmesine katkıda bulunmuştur. Ayrıca şehir, 19. yüzyılın sonunda döşenen demiryolu hattının geçiş noktasında yer alması nedeniyle gelişmeye devam etmiştir. Bu dönemde Konya ve İzmir tren istasyonlarını birbirine bağlayan yol çevresinde oteller, büyük mağazalar, gazinolar ve kahvehaneler inşa edilmiş, Eskişehir-Konya tren istasyonunu şehir merkezine bağlayan yol üzerinde 'Uzunsarş' adı verilen yeni bir ticaret merkezi ortaya çıkmıştır. Bu gelişmelerin yanı sıra ticaret, eğitim ve idari binaların sayısı da artmıştır: 1890'da şehirde 3484 ev, yedi han, üç gazino, 1081 dükkân, beş mağaza, yedi imalathane ve iki eczane; 1898'de 14 medrese, bir idadi ve iki sıbyan mektebi bulunmaktaydı, 13 sanatoryum. Bölgede yaygın olarak yetiştirilen haşhaş, 19. yüzyılda kasaba ekonomisinin önemli bir parçası haline gelmiştir.
Osmanlı döneminde önemli bir kültürel potansiyele sahip olan kasabada çok sayıda şair, âlim, sanatçı ve hattat yetişmiştir. Selçuklu, Görmiyan ve Osmanlı dönemlerine ait çok sayıda tarihi kalıntı da bulunmaktadır. Ulıkami (1273), Kubberi Camii (1330), Arasta Mescidi (1355), Ahmesid (1397), Kâbe Mescidi (1397), Gedik Ahmed Paşa Camii (1472), Musli Camii (1493), İmare Camii (1572), Çubuşbaş Camii (1575), Yenikami (1711), Tifteh Hamamı ve Kasımpaşa Hamamı (1475) en iyi örneklerden bazılarıdır. Osmanlı mimarisinin en güzel örneklerinden biri olan Gedik Ahmed Paşa Konağı'nda, medreseye devam eden öğrencilerin yanı sıra 40 kadar hizmetli bulunur ve ticaret yolu üzerinde olduğu için yoldan geçenlere imaretlerde yemek dağıtılırdı. Bunların dışında çevre ilçelerde de tarihi kalıntılar bulunmaktadır. Artugyoz Köprüsü, Kürkgöz Köprüsü, Sinkan'da Sinan Paşa Camii (1516), Sultan Daju'da Çaluş Camii (1458), İshakul (Sahib Ata) Kervansarayı (1249), Şuhut'ta Kubberi Mesid (1374), Ulkami Camii veya Çarsh Camii (1415), Borvadin'deki Rüstem Paşa Camii (16. yüzyıl), Doel Kervansarayı (15. yüzyıl), İhsaniye kasabası yakınlarındaki Eulet Hanı (1278). yüzyıl), Doel Kervansarayı (15. yüzyıl) ve İhsaniye kasabası yakınlarındaki Eulet Hanı (1278).
Afyon'un 1927'de 25.000'e ulaşmayan nüfusu giderek artmış, 1950'de 30.000'e, 1980'de 75.000'e ve 1985 sayımında 90.000'e ulaşmıştır (87.033). Önemli fabrikalar çimento, şeker, tuğla kiremit ve lastik ayakkabı üretimidir. Cumhuriyet döneminde eğitim ve öğretim kurumlarının sayısı artmış ve bir dizi ilk ve ortaokul açılmıştır. Son yıllarda orta ve yüksek düzeyde mesleki ve teknik eğitim veren okulların sayısı da artmıştır. Ayrıca Anadolu Üniversitesi Mali Bilimler Fakültesi de Afyon'da bulunmaktadır.1989 yılı Diyanet İşleri Başkanlığı istatistiklerine göre Afyon il ve ilçe merkezlerinde 228, belde ve köylerde ise 646 cami bulunmaktadır.1922 yılında Başkomutanlık Meydan Muharebesi anısına yaptırılan Kocatepe Anıtı ve Avusturyalı heykeltıraş H. Klippel'in kentin kurtuluşunu simgeleyen Zafer Anıtı, bugün Hudurruk Tepesi ile kale arasındaki bölgenin gelişmesi nedeniyle batı ovalarına doğru yayılan Afyon'da özellikle dikkat çekicidir.
Afyon-Karahisar, Eskişehir, Konya, Isparta, Burdur, Denizli, Uşak ve Kütahya illerinin ilçeleri ile çevrilidir. Merkez ilçe dışında Başmakçı,, Bayat, Bolvadin, Çay, Dazkırt, Dinar, Emirdağ, İhsaniye, İşçehsar, Sandıklı, Sincanlı, Sultandağı ve Şuhut olmak üzere 13 ilçeye ve 21 bucağa ayrılmış olup, sınırları içinde 488 köy bulunmaktadır. Yüzölçümü 14.230 km2 olan Afyonkarahisar ilinin nüfusu 2023 yılına göre 751 bindir. Afyonkarahisar merkez ilçe nüfusu ise 2023 yılına göre 324 bindi.
Afyonkarahisar ilinin coğrafi işaretli ürünleri:
Afyon Ağzıaçığı, Afyon Bükmesi, Afyon Kaymaklı Ekmek Kadayıfı, Afyon Kaymağı, Afyon Kebabı, Afyon Lokumu, Afyon Manda Yoğurdu / Afyonkarahisar Manda Yoğurdu, Afyon Pastırması, Afyon Patlıcan Böreği, Afyon Sucuğu, Afyon Velense Hamur Aşı / Afyonkarahisar Velense Hamur Aşı, Afyon İlibada Sarması/Afyon İlibada Dolması/Afyonkarahisar İlibada Sarması/Afyonkarahisar İlibada Dolması, Afyonkarahisar Göce Köftesi / Afyon Göce Köftesi, Afyonkarahisar Hurma Baklavası / Afyon Hurma Baklavası, Afyonkarahisar Mercimekli Pilav / Afyon Mercimekli Pilav, Afyonkarahisar Patatesli Ekmeği, Afyonkarahisar Çullama Köfte, Afyonkarahisar Övmesi / Afyon Övmesi, Dinar Taptama Köfte / Dinar Taplama Köfte, Emirdağ Dolgulu Köftesi, Emirdağ Güveci, Emirdağ Koyun Yoğurdu, Emirdağ Yumurtalı Pidesi, Sandıklı Haşhaş Ezmesi, Sandıklı Kapama Yemeği, Sandıklı Kürek Helvası, Sandıklı Saç Eti, Şuhut Keşkeği,
